Dijital Tarih Sözlüğü
kavramlar & terimler
Türkiye Dijital Tarih İnisiyatifi (TRDTİ) olarak hazırladığımız bu sözlük, dijital tarihçilik alanına adım atan araştırmacılar, öğrenciler ve bu alana ilgi duyan herkes için bir kılavuz niteliğindedir. Amacımız, en temelden en karmaşık teknik terimlere kadar, bu disiplinin anahtar kavramlarını anlaşılır ve kısa açıklamalarla sunmaktır.
Aşağıda, dijital tarih çalışmalarında sıklıkla karşılaşılan temel terimleri bulacaksınız. Bu sözlük, alanın gelişimine paralel olarak sürekli güncellenecektir. Geçmişi dijital yöntemlerle okumaya başlarken, lütfen bu yeni dili keşfetmekten çekinmeyin!
| Kavram | Tanım |
|---|---|
| AGI (Agent-Based Modeling) | Tarihi süreçleri simüle etmek amacıyla, bireysel aktörlerin (ajanların) kurallar ve etkileşimler çerçevesinde nasıl davrandığını modelleyen bilgisayar tekniği. |
| Annotation (Dipnotlama/İşaretleme) | Dijital metin veya görsellere ek açıklama, yorum veya meta veri ekleme süreci. Özellikle kaynak eleştirisi ve yorumlama için önemlidir. |
| API (Application Programming Interface) | İki farklı yazılımın birbiriyle iletişim kurmasını sağlayan kurallar ve protokoller bütünü. Arşiv verilerine otomatik erişim için kullanılır. |
| Büyük Veri (Big Data) | Geleneksel yazılımların işleyemeyeceği kadar hacimli, çeşitli ve hızlı akan veri kümeleridir. Tarihsel çalışmalarda desenleri ve uzun dönemli eğilimleri tespit etmek için kullanılır. |
| Blockchain Tarihi | Blok zinciri teknolojisinin tarihsel kayıtların güvenilirliğini, değişmezliğini ve şeffaflığını sağlamak amacıyla kullanılması. |
| CBS (Coğrafi Bilgi Sistemleri) | Tarihsel olayları, yerleri ve süreçleri mekânsal bağlamda analiz etmek ve görselleştirmek için kullanılan yazılım ve araçlar bütünüdür. Haritalama temelli araştırmalara olanak tanır. |
| Crowdsourcing (Kitlesel Kaynak Kullanımı) | Büyük bir görev veya projenin (örneğin transkripsiyon, etiketleme) internet üzerindeki gönüllü veya yarı profesyonel bir topluluğa dağıtılması ve ortaklaşa yapılması. |
| Dijital Arşiv (Digital Archive) | Fiziksel belgelerin yüksek çözünürlüklü dijital kopyalarının saklandığı ve erişime sunulduğu koleksiyonlardır. Erişim kolaylığı sağlar. |
| Dijital Beşerî Bilimler (Digital Humanities - DH) | Beşerî bilimler araştırmalarında bilgisayar ve dijital teknolojilerin sistematik olarak kullanıldığı disiplinler arası bir alan. |
| Dijital Editoryal (Digital Editing) | Dijital araçları kullanarak metinlerin (yazma eserler, edebi metinler) eleştirel, yapısal olarak kodlanmış baskılarını hazırlama süreci. |
| Dijital Filoloji | Dijital araçları kullanarak metinlerin (yazma eserler, edebi metinler) eleştirel baskılarını hazırlama, varyasyonlarını inceleme ve analiz etme. |
| Dijital Hikaye Anlatıcılığı | Tarihi anlatıları dijital ortamda (video, interaktif haritalar, zaman çizelgeleri) kullanarak daha ilgi çekici ve erişilebilir hale getirme yöntemi. |
| Dizin (Index) | Bir veri setindeki (arşiv, kitap) bilgilerin hızlıca bulunabilmesi için anahtar kelimeler, isimler veya konular kullanılarak oluşturulan sistematik rehber. |
| Erişilebilirlik (Accessibility) | Dijital tarih kaynaklarının ve araçlarının engelli veya farklı yeteneklere sahip kullanıcılar dahil olmak üzere herkes tarafından kolayca kullanılabilmesi. |
| Etnografi (Dijital) | İnternet ortamlarındaki (sosyal medya, forumlar) kültürel pratikleri ve etkileşimleri inceleyen dijital beşerî bilimler yöntemi. |
| Etik (Dijital Tarih) | Tarihsel verilerin toplanması, kullanımı, anonimleştirilmesi, arşivlenmesi ve erişime sunulmasında uyulması gereken ahlaki ve yasal prensipler. |
| Farklılık (Variance) | Aynı eserin veya olayın farklı kaynaklarda veya baskılarda ortaya çıkan küçük değişimleri veya farklılıkları. Dijital araçlarla tespiti kolaylaşır. |
| Geniş Ölçekli Okuma (Distant Reading) | Büyük metin koleksiyonlarını (binlerce kitap) ayrıntıya girmeden, otomatik analiz araçlarıyla desenleri, eğilimleri ve ilişkileri ortaya çıkarmak için okuma yöntemi. |
| Grafik Veritabanı (Graph Database) | Verileri, aralarındaki karmaşık ilişkilerle birlikte düğümler (varlıklar) ve kenarlar (ilişkiler) halinde depolayan bir veritabanı türü. Tarihsel ağ analizleri için idealdir. |
| Görüntü İşleme (Image Processing) | Dijitalleştirilmiş fotoğraf, harita veya el yazması gibi görüntü verilerini analiz, iyileştirme veya dönüştürme teknikleri. |
| HAL (Haritalama, Analiz ve Görselleştirme) | Tarihsel coğrafya ve mekânsal tarihin temel adımları: Verilerin haritalanması, analizi ve sunumu. |
| İlişkisel Veritabanı (Relational Database) | Verileri satırlar ve sütunlar halinde organize eden, tablolar arasında tanımlanmış ilişkilerle çalışan geleneksel veritabanı modeli. (SQL tabanlı) |
| İstatistiksel Analiz (Statistical Analysis) | Tarihsel verilerdeki korelasyonları, eğilimleri ve istisnaları matematiksel yöntemlerle inceleyerek sonuç çıkarma süreci. |
| Kanon | Bir disiplinde veya alanda temel, kabul görmüş ve en çok incelenen eserler veya konular bütünü. Dijital araçlar kanonu sorgulamaya yardımcı olur. |
| Kodlama (Encoding) | Metin veya veri içerisindeki anlamsal, yapısal ve biçimsel özellikleri TEI/XML gibi diller kullanarak işaretleme süreci. |
| Koruma (Preservation) | Dijital tarih kaynaklarının (veri, yazılım, donanım) uzun vadede bozulmadan, erişilebilir ve kullanılabilir kalmasını sağlama eylemleri. |
| Linked Data (Bağlantılı Veri) | Farklı dijital kaynaklardaki verilerin, standart protokoller (URI'ler) aracılığıyla birbirine bağlanarak, anlamsal bir ağ oluşturması. |
| Makine Öğrenimi (Machine Learning - ML) | Bilgisayarların açıkça programlanmadan, veri setlerini analiz ederek örüntüleri (desenleri) öğrenmesi ve tahminler yapması. |
| Meta Veri (Metadata) | Veri hakkında bilgi sağlayan veri. Bir arşiv belgesinin yaratılış tarihi, yazarı, formatı gibi tanımlayıcı bilgileri içerir. |
| Metin Madenciliği (Text Mining) | Büyük metin koleksiyonlarından otomatik olarak yeni ve yararlı bilgileri (ilişkiler, temalar, duygular) çıkarma teknikleri. |
| Mikrotarih (Microhistory) | Küçük ölçekli olayları ve bireyleri derinlemesine inceleyen tarih metodolojisinin, dijital verilerle desteklenerek zenginleştirilmesi. |
| Model (Dijital Tarih) | Tarihsel bir sistemin, olayın veya verinin soyut, kavramsal veya matematiksel temsilidir. Simülasyonlar için kullanılır. |
| Niteliksel Veri (Qualitative Data) | Sayısallaştırılamayan, daha çok tanım, yorum veya anlatı formatındaki veriler. (Mülakatlar, günlükler vb.) |
| NIC (Named-Entity Recognition) | Metin içerisindeki belirli kategorilere ait (kişi adları, yer adları, tarihler, kurumlar) özel isimleri otomatik olarak tanıma ve etiketleme süreci. |
| OCR (Optik Karakter Tanıma) | Taranmış veya görsel formatta olan metin belgelerindeki karakterleri, aranabilir ve düzenlenebilir dijital metne dönüştürme teknolojisidir. |
| OCR Düzeltme (OCR Correction) | Optik Karakter Tanıma sürecinden kaynaklanan hataların (yanlış tanınan kelimeler) manuel veya yarı otomatik araçlarla düzeltilmesi. |
| Ontoloji | Bir alandaki (örneğin tarih) varlıkları, kavramları ve aralarındaki ilişkileri sistematik olarak tanımlayan resmi bir temsil modeli. |
| Patern Tanıma (Pattern Recognition) | Büyük veri setleri veya metin koleksiyonları içindeki tekrar eden yapıları, düzenleri veya eğilimleri otomatik olarak tespit etme. |
| Permalinks (Kalıcı Bağlantılar) | Bir dijital kaynağın zamanla değişmeyecek, kalıcı ve benzersiz internet adresi. Dijital arşivlerde referans verme için kritik öneme sahiptir. |
| Protokol (Dijital Tarih) | Dijital projelerin yönetimi, veri standardizasyonu, koruma ve erişim süreçlerini düzenleyen kabul görmüş kurallar bütünü. |
| RDF (Resource Description Framework) | İnternet üzerindeki bilgileri ve kaynakları makine tarafından okunabilir bir formatta tanımlamak için kullanılan standart bir veri modelidir. Linked Data'nın temelini oluşturur. |
| Sayısallaştırma (Digitization) | Fiziksel analog materyalleri (kağıt, fotoğraf, ses bandı) tarama, fotoğraf çekme veya dönüştürme yoluyla dijital formata (ikilik koda) aktarma süreci. |
| Sayısal Tarih (Quantitative History) | Tarihsel olayları, demografik verileri ve sosyal değişimleri istatistiksel ve matematiksel yöntemlerle inceleyen tarih alt disiplini. |
| Sosyal Ağ Analizi (SNA) | Tarihsel figürler, kurumlar veya olaylar arasındaki ilişkileri (ağları) düğümler ve bağlar kullanarak modelleme ve analiz etme. |
| Sorgu Dili (Query Language) | Veritabanlarından veya bilgi sistemlerinden belirli kriterlere uyan verileri çekmek ve yönetmek için kullanılan programlama dili. (Ör: SQL, SPARQL) |
| TEI (Text Encoding Initiative) | Dijital metinlerin (özellikle edebi ve tarihi metinlerin) yapısını, özelliklerini ve anlamını kodlamak için kullanılan uluslararası standart XML şeması. |
| Tema Modelleme (Topic Modeling) | Büyük metin koleksiyonlarında hangi kelimelerin birlikte sıkça geçtiğini analiz ederek, koleksiyon içerisindeki soyut "konuları" veya temaları istatistiksel olarak keşfetme. |
| Transkripsiyon (Transcription) | El yazması veya ses/görüntü formatındaki bir kaynağın içeriğini yazılı, dijital metin formatına dönüştürme işlemi. |
| Uzamsal Analiz (Spatial Analysis) | Verilerin coğrafi konumları ve dağılımları üzerinden desenleri, ilişkileri ve etkileşimleri inceleme; genellikle CBS araçları ile yapılır. |
| Vaka Çalışması (Case Study) | Dijital tarihçilik metodolojilerinin veya araçlarının belirli bir tarihi olay, kişi veya belge üzerinde derinlemesine incelenmesi. |
| Veri Bütünlüğü (Data Integrity) | Dijital tarih verilerinin, oluşturulma ve saklanma süreçlerinde doğru, eksiksiz ve yetkisiz değişikliklerden korunmuş olması durumu. |
| Veri Görselleştirme (Data Visualization) | Tarihsel verilerin (kronolojiler, istatistikler, ilişkiler) grafikler, diyagramlar veya interaktif araçlar kullanılarak anlamlı ve anlaşılır bir şekilde sunulmasıdır. |
| Veri Normalleştirme (Data Normalization) | Veritabanı tasarımında, veri fazlalığını azaltmak ve veri tutarlılığını artırmak için verileri mantıksal tablolara ayırma işlemi. |
| Veri Temizleme (Data Cleaning) | Analiz veya görselleştirme için hazırlık aşamasında, veri setindeki hataları, eksiklikleri ve tutarsızlıkları giderme süreci. |
| Yapısal İşaretleme (Markup) | HTML, XML gibi diller kullanılarak dijital metin içerisine, metnin yapısını, anlamını veya tarihsel özelliklerini (tarih, kişi adı, yer) belirten etiketlerin eklenmesi sürecidir. |
| Yapay Zekâ (Artificial Intelligence - AI) | İnsan zekasına özgü görevleri (öğrenme, karar verme, problem çözme) gerçekleştirebilen bilgisayar sistemleri. Dijital tarihte analiz ve sınıflandırma için kullanılır. |
| Yayınlama Platformu (Publishing Platform) | Dijital tarih projelerinin veya kaynaklarının internet üzerinden erişime sunulduğu özel yazılım sistemleri veya web siteleri. |
| Yeniden Canlandırma (Reconstruction) | Tarihsel verileri (planlar, metinler, fotoğraflar) kullanarak geçmiş bir olayı, yapıyı veya ortamı dijital ortamda (3D model, VR) yeniden yaratma. |
| Yorumlama (Interpretation) | Dijital analiz ve görselleştirme sonuçlarından tarihsel anlam çıkarma ve bu sonuçları tarihsel anlatıya entegre etme. |
| Zaman Çizgisi (Timeline) | Tarihsel olayların kronolojik sıralamasını görsel olarak sunan bir araç. Dijital çizelgeler interaktif ve dinamik olabilir. |
| Zaman Serileri Analizi (Time Series Analysis) | Zaman içinde düzenli aralıklarla toplanan veri noktalarını (örneğin ekonomik veriler) analiz ederek desenleri, döngüleri ve gelecekteki eğilimleri tahmin etme. |
| Veri Sınıflandırma (Data Classification) | Veri noktalarını önceden belirlenmiş kategorilere veya sınıflara (örneğin belge türü, konu) atama süreci. Genellikle makine öğrenimi ile yapılır. |
| Veri Seti (Data Set) | Analiz, görselleştirme veya arşivleme amacıyla bir araya getirilmiş, yapılandırılmış veya yapılandırılmamış veri koleksiyonu. |
| Versiyon Kontrolü (Version Control) | Bir dosya, kod veya veri setindeki değişikliklerin zaman içinde takip edilmesini ve önceki sürümlere geri dönülmesini sağlayan sistemler (ör: Git). |
| Web Kazıma (Web Scraping) | Web sitelerinden otomatik olarak büyük miktarda yapılandırılmamış veriyi çıkarma ve analiz edilebilir bir formata dönüştürme tekniği. |
| XML (Extensible Markup Language) | Veri depolama ve iletme için kullanılan, kullanıcı tanımlı etiketlere izin veren bir işaretleme dili. TEI gibi kodlamalarda temeldir. |
| Zenginleştirme (Enhancement) | Mevcut dijital bir veri setine yeni, dışsal bilgileri (örneğin coğrafi koordinatlar, yetkili isimler) ekleyerek değerini artırma süreci. |
| Veri Kontrolü (Data Control) | Bir dijital tarih projesinde veri toplama, işleme ve depolama süreçlerinin yönetimi ve denetimi. |
| Veri Toplama (Data Harvesting) | Dijital tarih araştırmaları için web sitelerinden, arşiv API'lerinden veya diğer kaynaklardan sistematik olarak veri çekme süreci. |